Mỗi năm vào mùng 5 tháng 5 âm lịch, người Việt lại nô nức đón Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là Tết diệt sâu bọ. Dù rất quen thuộc, nhưng không phải ai cũng hiểu rõ nguồn gốc tết đoan ngọ và những ý nghĩa văn hoá sâu sắc đằng sau ngày lễ này. Bài viết này sẽ cùng bạn khám phá những câu chuyện thú vị và sự khác biệt trong phong tục giữa Việt Nam và Trung Quốc.
Giải mã tên gọi tết đoan ngọ
Chìa khóa đầu tiên để khám phá nguồn gốc Tết Đoan Ngọ nằm ở chính tên gọi của ngày lễ này. Theo Hán Việt, Đoan (端) nghĩa là khởi đầu, còn Ngọ (午) là giờ Ngọ (11h-13h), thời điểm dương khí đạt cực thịnh. Do đó, Đoan Ngọ đánh dấu ngày bắt đầu giai đoạn khí dương mạnh nhất trong năm, ảnh hưởng lớn đến vạn vật.
Song song đó, người Việt còn gọi ngày này là Tết diệt sâu bọ. Tên gọi này phản ánh rõ nét văn hóa nông nghiệp lúa nước. Đây là thời điểm người dân thực hiện các nghi lễ và ăn những món ăn đặc trưng để trừ sâu bệnh, cầu mong sức khỏe và một mùa màng bội thu.
- Đoan Ngọ: Đánh dấu thời điểm bắt đầu giữa trưa, khi dương khí mạnh nhất.
- Tết diệt sâu bọ: Tên gọi dân gian tại Việt Nam, gắn với nông nghiệp và sức khỏe.
Việc giải mã tên gọi cung cấp nền tảng để khám phá các truyền thuyết và ý nghĩa văn hóa đa dạng của ngày lễ này ở các nước Á Đông.
Truyền thuyết về khuất nguyên và nguồn gốc từ Trung Quốc
Câu chuyện phổ biến nhất lý giải về nguồn gốc Tết Đoan Ngọ đến từ Trung Quốc, gắn liền với cuộc đời bi tráng của nhà thơ yêu nước Khuất Nguyên. Ông là một vị quan trung thành của nước Sở thời Chiến Quốc, nhưng vì can ngăn vua không thành và bị gian thần hãm hại nên phải đi đày.
Quá uất hận trước cảnh đất nước suy vong, vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, ông đã gieo mình xuống sông Mịch La tự vẫn. Thương tiếc ông, người dân địa phương đã chèo thuyền ra sông tìm kiếm và ném cơm nắm gói trong lá tre xuống nước để cá tôm không ăn thi thể của ông.
Đua thuyền rồng và ăn bánh ú bá trạng
Từ hành động đó, hai phong tục chính đã ra đời. Hoạt động chèo thuyền tìm kiếm thi thể ông đã phát triển thành lễ hội đua thuyền rồng sôi động. Trong khi đó, những nắm cơm gói lá năm xưa chính là hình thức sơ khai của bánh ú bá trạng (粽子 zòngzi), món ăn không thể thiếu để tưởng nhớ ông.
Nguồn gốc tết đoan ngọ trong văn hoá Việt Nam
Khác với truyền thuyết về Khuất Nguyên, nguồn gốc Tết Đoan Ngọ tại Việt Nam mang màu sắc riêng, gắn liền với văn hoá nông nghiệp. Tương truyền, khi nông dân đang ăn mừng vụ mùa bội thu thì sâu bọ bất ngờ kéo đến phá hoại. Giữa lúc mọi người bất lực, một ông lão tự xưng là Đôi Truân đã xuất hiện và giúp đỡ.
Ông hướng dẫn người dân lập đàn cúng với trái cây, bánh tro rồi ra trước sân vận động cơ thể. Lạ thay, sâu bọ liền bỏ đi hết. Ghi nhớ công ơn, người dân gọi ngày này là Tết diệt sâu bọ, một dịp để trừ các loại côn trùng gây hại và cầu mong sức khỏe.
Các phong tục chính trong ngày này đều tập trung vào việc bảo vệ sức khỏe và mùa màng:
- Ăn cơm rượu nếp: Món ăn đầu tiên trong ngày, được cho là có thể làm say và tiêu diệt các loại ký sinh trùng.
- Thưởng thức hoa quả đầu mùa: Các loại quả như vải, mận tượng trưng cho thành quả lao động và giúp cân bằng cơ thể.
- Hái lá thuốc: Người dân tin rằng thảo dược hái vào giờ Ngọ ngày này có dược tính tốt nhất trong năm.
Sự khác biệt trong phong tục đón tết đoan ngọ
Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam và Trung Quốc tuy cùng diễn ra vào mùng 5 tháng 5 âm lịch nhưng lại có nhiều khác biệt. Những điểm khác nhau này phản ánh rõ nét bản sắc văn hoá riêng của mỗi quốc gia, dù có chung một số quan niệm về thời tiết và âm dương.
Điểm tương đồng cơ bản
Cả hai nền văn hoá đều xem đây là thời điểm dương khí đạt đỉnh. Các nghi lễ trong ngày này đều hướng đến việc cầu bình an, xua đuổi tà khí và bệnh tật. Việc sử dụng thảo dược và các loại lá thơm cũng là một nét chung dễ nhận thấy.
Sự khác biệt trong ý nghĩa và phong tục
Sự khác biệt lớn nhất đến từ nguồn gốc tết đoan ngọ và các hoạt động chính trong ngày lễ.
- Tại Trung Quốc: Ngày lễ tập trung tưởng nhớ nhà thơ yêu nước Khuất Nguyên. Các hoạt động chính bao gồm đua thuyền rồng và ăn bánh ú bá trạng (zongzi).
- Tại Việt Nam: Ngày lễ gắn liền với nông nghiệp qua tên gọi Tết diệt sâu bọ. Phong tục chủ đạo là ăn cơm rượu nếp, hoa quả đầu mùa và tắm nước lá thuốc để phòng bệnh.
Sự khác biệt này cho thấy quá trình tiếp biến văn hoá, khi một ngày lễ được bản địa hoá để phù hợp với tín ngưỡng và điều kiện sống của người dân địa phương.
Tết Đoan Ngọ là một ngày lễ đa dạng về nguồn gốc và ý nghĩa, từ câu chuyện bi tráng về Khuất Nguyên ở Trung Quốc đến truyền thuyết diệt sâu bọ đậm chất nông nghiệp tại Việt Nam. Dù ở đâu, ngày lễ này cũng là dịp để con người hướng về cội nguồn, cầu mong sức khỏe, bình an và một mùa màng bội thu. Hiểu rõ những nét văn hoá này giúp chúng ta thêm trân trọng những giá trị truyền thống. Để khám phá thêm nhiều kiến thức thú vị, hãy truy cập Tự Học Tiếng Trung.
